O cepach ideologii i barierach nie do pokonania

Całkiem niedawno miałem okazję wymienić parę uwag z osobą podpisującą się jako Anielka. Anielka pod wpisem o Jerzym Pilchu usiłowała mnie przekonać, że powinienem się oddać lekturze felietonów tego pana, jakbym nie dość wyraźnie dał w swoim tekście do zrozumienia, że po zapoznaniu się z kilkoma felietonami tegoż oraz fragmentami jego prozy, uważam go za nudziarza pozującego na dowcipnisia i że nie zamierzam już sprawdzać, czy miałem pecha czy faktycznie całość jego twórczości jest taka. Powtórzę tylko to, co napisałem w swoim komentarzu do wypowiedzi Anielki: „czytanie Pilcha przypomina mi bolesną operację usuwania zęba i to zęba, który jest zdrowy (a więc operację całkowicie bezsensowną)”.

Mniejsza o Pilcha. Anielka jednak skrytykowała w swoim komentarzu teksty Andrzeja Horubały, pisząc, że stosuje on – jak to ładnie owa pani wyraziła – „kij od ideolo” czyli jak się domyślam „kij ideologiczny”, którym wali w swoich przeciwników. Ja bym tutaj posłużył się określeniem nawiązującym do znanego wiersza Herberta i powiedział o „cepach” („parę pojęć jak cepy”). Posłużyłbym się, gdyby ten zarzut był prawdziwy, ale prawdziwy nie jest. Otóż, Horubała nie ukrywa swoich poglądów. To prawda. Ba! Niejednokrotnie daje im silny wyraz i nawet gdyby ktoś miał wątpliwości, co do jego światopoglądu, jego wiary, jego preferencji politycznych, to po lekturze kilku jego artykułów mógłby sobie już jako taką opinię wyrobić. Sprawia to, że jego twórczość krytyczna (o powieściach się nie wypowiadam, bo nie znam) staje się wyrazista i nie pozostawia czytelnika w obojętności. Horubała bowiem postępuje jak ktoś, kto się najpierw przedstawia i mówi na przykład tak: „Jestem katolikiem, cenię sobie „Dzienniczek” siostry Faustyny, uważam, że pod Smoleńskiem stała się tragedia, z której żartować nie sposób, w samochodzie słucham takiej a takiej płyty…” itp., itd. A więc czytając jego teksty krytyczne wiemy, z kim mamy do czynienia, wiemy, czego może szukać w literaturze i dlaczego coś może mu się podobać bardziej niż inne rzeczy, a coś innego może go bulwersować.

Ale powyższe to jedna strona medalu. Jest bowiem i druga. Wiemy z jego działalności krytycznej jednak, że literaturę, że sztukę traktuje bardzo poważnie, że jest ona dla niego częścią życia, a osobiste wstawki w artykułach tym bardziej to podkreślają. Horubała więc nie ma litości dla „naszych”, jeśli według niego piszą rzeczy kiepskie, szuka też wartości u „tamtych” i je eksponuje, jeśli faktycznie takowe znajduje. Stara się zatem autor „Marzeń o chuliganie” być krytykiem rzetelnym, nie udającym obiektywizmu poprzez ukrywanie swoich poglądów, ale dążącym do obiektywizmu mimo zwykłych ludzkich ograniczeń. Więcej – śmiem twierdzić, że to te „ograniczenia” nakazują mu dążenie do obiektywizmu, szukanie okruchów prawdy i piękna tam, gdzie wydawałoby się znaleźć ich nie będzie łatwo.

Przykład? Mógłbym tych przykładów znaleźć sporo zarówno w „Marzeniach o chuliganie”, jak i w „Żeby Polska była sexy…”. Horubała jednak przyszedł mi z niespodziewaną odsieczą w pierwszym numerze tygodnika „Do Rzeczy”, w którym zamieścił recenzję „Włoskich szpilek” Magdaleny Tuli. Ów tekst jest niemal modelową ilustracją tego, co wyżej napisałem. Praktycznie już na samym początku autor nie ukrywa, co myśli o ideologicznych zaangażowaniach autorki, by potem… napisać wręcz pełen zachwytu, choć nie pozbawiony krytycznego zacięcia, pean na cześć jej najnowszej książki. O jego stosunku do zbioru opowiadań Magdaleny Tuli świadczy najlepiej podtytuł jego recenzji: „Wielka literatura zrodzona z rozpaczy”. W tym samym artykule Horubała nawiązuje zresztą do swojej innej recenzji, w której również potrafił docenić wartości literackie utworu pisanego przez drugą autorkę, z którą nie byłoby mu raczej po drodze pod względem światopoglądowym.

O co mi chodzi? Komentując wypowiedź Anielki zasugerowałem, że albo zna twórczość krytyczną Horubały z drugiej ręki, czyli jego tekstów w ogóle nie czytała, albo po prostu czytała te teksty pobieżnie i nieuważnie, będąc uprzedzona do autora z obcych jej światopoglądowo rejonów. Trudno mi bowiem inaczej wytłumaczyć tak niesprawiedliwą ocenę skierowaną pod adresem tego krytyka, jeśli faktycznie się jego recenzje czytało. Jest to dla mnie przypadek ilustrujący doskonale niepokojące zjawisko, jakim jest ocenianie autorów poprzez ich wybory polityczne bądź światopoglądowe albo nawet wybór czasopisma, w którym zamieszczają swoje teksty, bez jednoczesnej próby zapoznania się z tym, co owi autorzy faktycznie piszą, lub poprzestawanie na omówieniach serwowanych nam przez innych. W ten sposób należałoby odrzucić na przykład twórczość Ezry Pounda z powodu jego związków z włoskim faszyzmem albo poezję Gottfrieda Benna za jego zaangażowanie w nazizm, albo Izaaka Babla ze względu na bolszewizm – by przytoczyć parę skrajnych przypadków. Oczywiście nie ma możliwości abstrahowania od wyborów politycznych pisarza, bo ich konsekwencje mogą się odbić dość wyraźnie w jego twórczości i przemycanej w niej wizji człowieczeństwa i wyborów moralnych. Nie powinno to jednak być kryterium jedyne i decydujące.

Albo – żeby pociągnąć ten wątek dalej – czy fakt, że twórca drogi krzyżowej w angielskiej katedrze okazał się być pedofilem, podważa walory artystyczne jego dzieła? Czy to, że Szczepan Twardoch zamieszcza swoje teksty na łamach postkomunistycznej „Polityki” przekreśla już zupełnie jego twórczość literacką i jej rangę (przyznam się, że samego mnie to razi)? Czy miłość Tadeusza Konwickiego do Adama Michnika eliminuje jego twórczość z panteonu literatury polskiej? Przynajmniej tego, tworzonego przez prawicowych krytyków?

Przykładów można by mnożyć: Oto dziennikarz o wybujałym ego nazywa wybitnego poetę Rymkiewicza grafomanem oraz „idolem zidiociałej, katostalinowskiej Polski” (zaiste „interesujący” neologizm, żeby nie powiedzieć przemyślny oksymoron w stylu poetów baroku!). A to wszystko dlatego, że ten krytycznie odnosi się do idola „nowoczesnej” inteligencji. Oto z kolei pewien polityk – by przytoczyć przykład z innej niż literatura dziedziny – określa świetnego aktora, jakim bez wątpienia jest Marian Opania, „słabym kabareciarzem”, bo ten ośmielił się odmówić gry w filmie o katastrofie smoleńskiej (cóż z tego, jeśli nawet ów aktor wypowiedział przy tym parę niemądrych rzeczy?).

O jakich barierach nie do pokonania więc mówię? Chyba nie muszę już tłumaczyć. Nie zamierzam też twierdzić, że sam ich sobie nie stawiam. Choć nie widzę w tym powodu do dumy. Co nie oznacza, że łomot cepem przyjmę z jakąkolwiek pokorą.